Skąd wziął się wariant „Jehowa”?

Próba precyzyjnego wskazania, kiedy po raz pierwszy i za czyją sprawą popularny wariant odczytania Tetragramu – tytułowy „Jehowa” – przenika do szerokiej dyskusji religijno-kulturowej i zapuszcza w niej korzenie, jest w zasadzie skazana na porażkę.

Zidentyfikowanie owego pierwszego poruszyciela – czyli tego kogoś, kto świadomie lub nieświadomie (ale niekoniecznie w złej wierze, co warto podkreślić) doprowadził do wypromowania tego mylnego sposobu wymawiania Tetragramu, jest zadaniem karkołomnym, istnym mission impossible. Zwłaszcza że mowa tu o wydarzeniach sprzed wielu stuleci.

Nie oznacza to jednocześnie, że nie da się w tej materii powiedzieć niczego treściwego. Bynajmniej.

Po pierwsze, z dużą dozą pewności możemy stwierdzić, że „Jehowa” – rozumiany jako sposób odczytywania Tetragramu JHWH – zaczyna wyłaniać się na powierzchnię dyskusji teologiczno-dogmatycznej dopiero u schyłku średniowiecza i w początkach epoki renesansu. Z biegiem stuleci, jak wiemy, zyskuje on znacznie na popularności.

Po drugie, środowiskiem, w którym owo odczytanie zapełgało i za sprawą którego następnie rozkrzewiło się na cały ówczesny świat Zachodu, było bezdyskusyjnie środowisko chrześcijańskie. Europejscy teolodzy, kaznodzieje, reformatorzy, wreszcie duchowni-akademicy – to właśnie w ich pismach, traktatach i dysertacjach w wiekach XIII, XIV i kolejnych „Jehowa” urasta do rangi niemalże powszechnie przyjętego sposobu oddawania Tetragramu w łacinie, grece i w językach narodowych.

Co chcę przez to powiedzieć to to, że na tle ponad trzytysiącletniej historii Boga Hebrajczyków na scenie świata, odczytywanie jego imienia jako „Jehowa” nie tylko jest stosunkowo młodą praktyką, ale również, że jest praktyką nieżydowską, niehebrajską.

Owszem, wśród greckojęzycznych źródeł zachowanych z wieków III-VII n.e. odnaleźć można dosłownie kilka materialnych świadectw, w których Tetragram oddawany jest w formie przypominającej tę znaną nam jako „Jehowa”. Chodzi tu o warianty Ἰεουά, Ἰηουά, Ἰαωά, Ἰαωώα oraz Ἰαεωβά.

Niektórym lepiej zorientowanym zwolennikom „Jehowy” zdarza się powoływać na powyższe formy, argumentując za starożytnością bronionego przez nich wariantu^[1]Najczęściej jednak przybiera to formę ogólnikowego, powierzchownego argumentu w rodzaju: „forma „Jehowa” poświadczona jest już w starożytności”, co samo w sobie … Continue reading.

Dlaczego nie powinno się używać tych wariantów w dyskusji nad rekonstrukcją wymowy Tetragramu?

Primo, są one wewnętrznie niespójne i niedające się fonologicznie pogodzić w jedno wspólne odczytanie.

Secundo, żaden z nich nie występuje w przetrwałych źródłach więcej niż jeden jedyny raz – a w zatrzęsieniu tekstów, inskrypcji i dekad pracy kopistów żydowskich i chrześcijańskich oczekiwalibyśmy wariantu o wiele solidniejszego, o wiele lepiej poświadczonego.

Tertio, odwoływanie się do którejkolwiek z powyższych opcji jest przykładem zupełnie bezzasadnej i wybiórczej praktyki obchodzenia się ze źródłami – tak zwanego cherrypickingu^[2]Wybierania sobie najatrakcyjniejszych dla nas kąsków, przy jednoczesnym wyrzucaniu innych, nie mniej dobrych i smacznych.. Już w poprzednim opracowaniu zaznaczyłem, że wśród zachowanych do naszych czasów tekstów i inskrypcji odnajdujemy nie mniej niż kilkadziesiąt (sic!) różnych i niekompatybilnych między sobą wariantów oddawania Tetragramu JHWH w języku greckim.

Paradoksalnie, identycznym argumentem posiłkują się czasem proponenci najpowszechniejszego dzisiaj (również w środowisku akademickim) odczytania – „Jahwe”. Bo faktycznie wśród wspomnianych źródeł pojawiają się pojedyncze warianty, które zbliżone są do tego rekonstruowanego, popularnego dziś „Jahwe”. Problem z nimi jest, rzecz jasna, identyczny jak ten opisany powyżej.

Jedynym wnioskiem, jaki de facto można wysnuć na podstawie studium owych kilkudziesięciu wariacji transkrybowania imienia יהוה, jhwh w grece, jest ten, że już w pierwszych stuleciach naszej ery prawdopodobnie nikt nie miał bladego pojęcia, jak odczytywać Tetragram. W konsekwencji tego zarówno w tradycji ludowej (tej powiązanej z praktykami magicznymi, apotropaicznymi), jak i tej skrybarskiej, piśminniczej – najpierw greckiej, a potem także łacińskiej – narodziło się tak wiele i tak bardzo zróżnicowanych opcji wymawiania JHWH. Innymi słowy, każdy sobie rzepkę skrobał po swojemu i tak jak umiał.

Poprzedni tekst na Nie/biblijnym jest naszym punktem wyjścia

W pierwszej części mojego tetragramowego cyklu mieliśmy okazję wgryźć się w temat i położyć swego rodzaju merytoryczny fundament na resztę rozważania.

Niezbędne było bowiem, żeby ci z was, którzy wcześniej nie mieli styczności z tą tematyką lub też mieli tę styczność jedynie w szczątkowej formie, mogli zrozumieć, dlaczego w ogóle próba rekonstrukcji starożytnej wymowy Tetragramu jest tak trudna i jakie cechy języka hebrajskiego oraz piśmiennictwa żydowskiego się na to składają.

Dla wygody, streśćmy tutaj całą tę problematykę w kilku punktach. Po pełne ich omówienie zapraszam was do Wstępu do Tetragramu.

Abdżadowość zapisu języka hebrajskiego. Choć litery budujące Tetragram (czyli jod-he-waw-he) są nam dobrze znane i nie mamy wątpliwości co do tego, jak wymawiać każdą z nich, prawdziwą zagwozdką okazuje się próba uzupełnienia brakujących w zapisie samogłosek. Ze względu na abdżadowy (czyli niemalże wyłącznie spółgłoskowy) charakter zapisu języka starohebrajskiego, zadanie to staje się o wiele trudniejsze niż moglibyśmy oczekiwać. Zjawisko spółgłoskowości alfabetu hebrajskiego jest jednocześnie pięknem i przekleństwem tego języka.

Niqqud – znaki diakrytyczne zastępujące samogłoski. Jednym z najważniejszych składników pozostawionego nam przez masoretów (czyli „dzierżycieli i przekazicieli tradycji”) dziedzictwa są znaki wokalizacyjne, które z powodzeniem zaczęły pełnić rolę samogłosek, utrwalając tym samym jednolite odczytanie tekstu – i to w dodatku bez naruszania jego spółgłoskowej struktury. Tak w rzeczywistości się dzieje – ale nie dla imienia יהוה, jhwh. Zależnie od tego, jaką metodę liczenia zaaplikujemy, ilość wariantów wokalizacyjnych waha się od sześciu do nawet szesnastu! Na poziomie samego tekstu masoreckiego nie da się więc wyróżnić jednego, nadrzędnego sposobu wymawiania JHWH. Zjawisko to jest de facto sygnałem dla czytelnika, że do Tetragramu należy podejść na nieco innych zasadach.

Tetragram JHWH w innych językach i alfabetach. Choć posiłkowanie się innymi językami i dodatkowymi świadectwami nierzadko jest kluczowe dla rozwikłania jakiejś językoznawczej, starożytniczej zagwozdki, w przypadku imienia יהוה, jhwh okazuje się ono niewystarczające. Pomimo tego bowiem, że Tetragram zapisywany był w różnych językach i w różnych systemach pisma, jego jednolita, hebrajska wymowa nie przetrwała do naszych czasów. Pozostawieni jesteśmy z wieloma odmiennymi, niedającymi się pogodzić wariantami.

Imiona teoforyczne. Biblia hebrajska pełna jest teoforycznych imion, w których skrywa się cząstka Tetragramu. Mimo iż imiona te są w pełni wokalizowane, ich świadectwo pozostaje niekonkluzywne. Istnieje aż pięć różnych wariantów samogłoskowych, które są do nich dołączane. Nie zbliżają nas one zatem do ujednoliconej, starożytnej wymowy יהוה, jhwh.

Gramatyczne mroki przeszłości. Im głębiej sięgamy w przeszłość języka hebrajskiego, tym mniej wiemy na temat paradygmatów odmiany poszczególnych części mowy (w tym czasowników, imiesłowów, rzeczowników i innych), co w konsekwencji oznacza, że jeśli zechcemy cofnąć się do czasów poprzedzających staroizraelską państwowość – nasza wiedza na temat zestawów samogłoskowych towarzyszących spółgłoskowemu zapisowi hebrajskich słów będzie po prostu znikoma.

Wylistowane powyżej kwestie stanowią dla nas dzisiaj wiedzowy punkt wyjścia.

Naczelnym wnioskiem płynącym z ostatniego opracowania jest nasza ogólna niezdolność do rekonstrukcji starożytnej wymowy Tetragramu z wymienionych przed chwilą powodów. Konkluzja ta aplikuje się zatem również do wariantu „Jehowa” i już sama w sobie – niejako z miejsca – go dyskwalifikuje.

Pomimo tego, warto jest poświęcić poniższy wpis na rozprawienie się z tym niezwykle popularnym w niektórych kręgach odczytaniem, pokazując, dlaczego na gruncie reguł rządzących językiem hebrajskim oraz wzorców tradycji masoreckiej taki wariant jest nie do obronienia.

Masorecka kategoria ketib-qere

W poprzedniej części tego cyklu sporo miejsca poświęciliśmy na omówienie zagadnienia Masory – czyli wieloelementowego systemu skrybarskich symboli, skrótowców, znaków diakrytycznych, not marginalnych, glos i wyliczeń, nanoszonych bezpośrednio na rękopis księgi biblijnej, przy równoczesnym braku ingerencji w spółgłoskowe ciało tekstu.

System ten tworzy dodatkową warstwę informacji, pozostawioną nam przez masoretów – żydowskich kopistów i jednocześnie znawców Pisma oraz jego języka. Co warto tutaj podkreślić to fakt, że owa warstwa informacyjna zawiera nie tyle sugestie dotyczące interpretacji samej treści Biblii hebrajskiej, co raczej uwagi stricte językoznawcze oraz miniaturowe komentarze o charakterze piśmienniczym. W pewnym sensie pełniły one podobną rolę do tej, jaką spełniają dzisiejsze programy do pracy z tekstem biblijnym – ułatwiają one poruszanie się po dziesiątkach tysięcy wersów, wyszukiwanie pojedynczych słów i całych wyrażeń czy analizowanie określonych zjawisk gramatycznych.

Jednym z bardziej dystynktywnych elementów Masory jest tak zwana kategoria ketib-qere. Stanowiła ona część masory małej^[3]Hebr. מָסוֹרָה קְטַנָּה, mâsôrâ qəṭannâ, łac. masora parva., a więc wynotowywanej w rękopisach biblijnych na marginesach bocznych. Jej nazwa pochodzi od dwóch aramejskich imiesłowów biernych: כְּתִיב, kəṯîb, „[to, co jest] zapisane”) oraz קְרֵי, qərē, „[to, co jest] odczytywane”)^[4]Tak swoją drogą, aramejskie pochodzenie tych terminów nie jest przypadkowe. Masoreckie noty i symbole są w większości oparte na języku aramejskim. Podczas gdy językiem świętym – tym, … Continue reading.

Gdy przekopując się przez tekst którejś z ksiąg Biblii hebrajskiej, nasze oko złowi słowo, nad którym zawieszony jest charakterystyczny, maleńki pierścionek i równocześnie na bocznym marginesie, w tej samej linijce znajdziemy literę qof (ק) z niewielką kropką u góry – oznacza to, że właśnie trafiliśmy na przykład kategorii ketib-qere.

„Jakie jest jej znaczenie?” – z pewnością chcielibyście zapytać.

Otóż przy pomocy takiego skrybarskiego narzędzia masoreci przekazują nam, że zapisany (aram. כְּתִיב, kəṯîb) wyraz powinien być odczytywany (aram. קְרֵי, qərē) zgodnie z tym, co sugerują nam dopisane samogłoski (w postaci znaków diakrytycznych), a nie zgodnie z tym, na co wskazują spółgłoski.

Kategorię ketib-qere stosuje się na przykład w sytuacjach, gdy w spółgłoskowym tekście hebrajskim utrwalił się jakiegoś rodzaju skrybarski błąd^[5]A przecież wcale nierzadko do całkowitego zmienienia sensu słowa wystarczy jedna niepoprawnie postawiona litera. Wie o tym każdy, kto w języku hebrajskim pracuje lub przynajmniej, kto zagrał … Continue reading. Ale ponieważ dla masoretów tekst spółgłoskowy był sprawą śmiertelnie poważną – świętą wręcz – i nie można było go naruszać, przyjętym rozwiązaniem stało się opatrzenie takiego błędnie zapisanego słowa notą ketib-qere, dołączając doń równocześnie znaki samogłoskowe z innego wyrazu.

Takiego słowa nie należy odczytywać w sposób standardowy – czyli łącząc starohebrajskie spółgłoski ze średniowiecznymi, masoreckimi samogłoskami. Znaki samogłoskowe dodane do wyrazu oznaczonego jako ketib-qere wskazują nam na zupełnie inny termin, jaki trzeba sobie podstawić do tekstu w myślach. To jest bardzo ważny punkt w naszym rozważaniu.

Pozwólcie, że pokażę wam to na przykładach.

Rozpocznijmy od niewielkiego fragmentu z narracji o Abramie^[6]Późniejszym Abrahamie., zawartego w Księdze Rodzaju 12:8:

Zwróćcie uwagę na zaznaczone na czerwono słowo אָהֳלֹה – rzeczownik אֹהֶל, ʾōhel, „namiot” z przyrostkowym zaimkiem dzierżawczym 3 os. l. poj. r. żeńskiego – „jej, swojej”.

Pomimo tego, że w tekście spółgłoskowym zachował się niepoprawny zaimek dzierżawczy rodzaju żeńskiego, we wszystkich przekładach Biblii^[8]W tym i w powyższym. znajdziemy tłumaczenie „swój namiot” – jak gdybyśmy mieli do czynienia z zaimkiem dzierżawczym rodzaju męskiego.

Z czego zatem wynika ten przeskok semantyczny?

Otóż termin אהלה opatrzony jest omawianą tu masorecką notą ketib-qere, która doprecyzowuje, że należy odczytywać go tak, jak gdyby dołączony był doń zaimek rodzaju męskiego:

• nad słowem unosi się skrybarski pierścionek^[9]Nieobecny w cyfrowej wersji Biblii hebrajskiej.,
• na marginesie zaznaczony zostaje skrótowiec ק z kropeczką (litera qof od pierwszej spółgłoski aramejskiego קְרֵי, qərē, „[to, co jest] odczytywane”),
• obok tegoż skrótowca dopisany jest wyraz אהלו, „jego namiot, swój namiot” (ten, który od samego początku powinien znaleźć się w hebrajskim passusie)
• wreszcie na termin אהלה, „jej namiot” w ciele tekstu spółgłoskowego naniesione są samogłoski z אָהֳלוֹ, ʾohŏlô, „jego namiot, swój namiot”.

Dzięki takiemu rozwiązaniu zapis spółgłoskowy pozostaje nienaruszony, a masorecka korekta zostaje równocześnie zasugerowana.

I podkreślę tutaj raz jeszcze: samogłoski pochodzące z אהלו, „jego namiot” dołączone są do אהלה, „jej namiot” w ciele tekstu hebrajskiego – ale nie po to, żebyśmy odczytywali tak powstałe słowo w sposób całkowicie konwencjonalny. Samogłoski te mają nam jedynie zasugerować poprawne odczytanie – spógłoski należy podstawić sobie w myślach.

Pozwólcie, że pokażę wam drugi przykład – tym razem z Drugiej Księgi Królów 20:4:

Pomimo tego, że w przekładzie zapisujemy słowo „dziedziniec” (hebr. חָצֵר, ḥâṣēr), w tekście spółgłoskowym pojawia nam się termin עיר, „miasto” – ale ze znakami samogłoskowymi z חָצֵר, ḥâṣēr, „dziedziniec”.

Również i w tym przypadku mamy do czynienia z kategorią ketib-qere.

Zgodnie ze swoimi najlepszymi ustaleniami piśmienniczymi masoreci doszli do wniosku, że gdzieś w wiekach wcześniejszych popełniony został skrybarski byk i zamiast terminu oznaczającego „dziedziniec”, który jest w tym kontekście logicznym wariantem – do fragmentu biblijnego wkradł się mylny wyraz „miasto” (hebr. עִיר, ʿîr).

Nie ingerując w spółgłoskową postać tekstu, masoreci odpowiednio oznaczają to niepoprawne słowo, włączają je w kategorię ketib-qere i dopisują do niego samogłoski z terminu חָצֵר, ḥâṣēr, „dziedziniec”.

Gdybyśmy zignorowali lub przeoczyli tę masorecką notę i na siłę próbowali odczytać tego hybrydowego potworka w tekście hebrajskim^[11]To znaczy spółgłoski z wyrazu עיר, „miasto” z samogłoskami z חצר, „dziedziniec”., wyszłoby nam karykaturalne עֵיר, ʿēr, które nic w tym kontekście nie mogłoby oznaczać.

Zasada się powtarza: gdy dane słowo podlega zasadzie ketib-qere, nie silimy się, aby połączyć dopisane doń znaki samogłoskowe. One wskazują nam na zupełnie inny wyraz!

Część z was z pewnością już się domyśla, że w następstwie dokładnie takiego błędu i niezrozumienia natury Masory, powstaje kuriozalny wariant „Jehowa”. Ale nie wyprzedzajmy faktów – dojdziemy do tego za chwilę.

Qere perpetuum – qere permanentne w tradycji masoreckiej

Swoistym podtypem kategorii ketib-qere jest tak zwane qere perpetuum – czyli w wolnym tłumaczeniu „qere stałe” lub „permanentne”.

Od klasycznego ketib-qere odróżnia je przede wszystkim fakt, że aplikuje się ono do przypadków, które występują w Biblii hebrajskiej bardzo często.

Z tego powodu masoreci decydowali się pominąć to specjalne, skrybarskie oznaczenie słowa^[12]Pierścionek nad wyrazem wraz z literą qof na marginesie. – wiedzieli bowiem, że dla osób posługujących się ich manuskryptami, sprawa będzie zrozumiała i niewymagająca dodatkowych uwag.

Dobrą ilustracją takiego qere permanentnego w Starym Testamencie jest hebrajska nazwa Jerozolimy – יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim^[13]W uproszczeniu czytamy: jeruszalaim..

Spółgłoskowy zapis sugeruje nam odczytanie pozbawione samogłoski /i/ – a więc na przykład יְרוּשָׁלֵם, jərûšâlēm^[14]W uproszczeniu: jeruszalem.. Tymczasem masoreci w swoich rękopisach konsekwentnie nanoszą na to słowo taki zestaw samogłosek, jak gdyby w rzeczywistości stała tam o jedna litera więcej – litera jod. A ponieważ w zapisie spółgłoskowym znak jod jest nieobecny, ostatnią samogłoskę (czyli chirik chaser) trzeba nieoczekiwanie dopisywać pod ostatnią spółgłoską – w tym przypadku jest to mem. Z perspektywy zasad niqqudu – masoreckiej wokalizacji – jest to sytuacja zupełnie niestandardowa.

Zgodnie z tym, co wyjaśniłem przed chwilą na temat qere perpetuum, w hebrajskich manuskryptach termin יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima” pozbawiony jest tego specjalnego, skrybarskiego oznaczenia noty ketib-qere w postaci pierścionka nad słowem oraz skrótowca ק z kropką na marginesie.

Oznacza to, że musimy z góry wiedzieć, że „Jerozolima” podlega zasadzie ketib-qere. Masoreci nie pozostawili nam żadnej dodatkowej indykacji, która pomagałaby w identyfikacji tego przypadku. Wyraz יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima” występuje w Biblii hebrajskiej przeszło sześćset razy – a zatem zasada ketib-qere jest w jego przypadku na tyle znana i jasna, że nie potrzeba było wynotowywać jej na zapas na marginesie.

Równie dobrym przykładem qere perpetuum jest zaimek osobowy 3 os. l. poj. r. męskiego הוּא, hûʾ, „on”. Wśród ponad piętnastu tysięcy wystąpień w Starym Testamencie dokładnie 120 razy jest on wokalizowany w taki sposób, aby przekształcił się w zaimek osobowy 3 os. l. poj. r. żeńskiego – hebrajskie הִיא, hîʾ, „ona”.

W ciele tekstu ma on wtedy hybrydową postać – to znaczy הִוא. Widzimy tu spółgłoski z zaimka rodzaju męskiego (הוא, he-waw-alef) i jednocześnie wokalizację wziętą z zaimka rodzaju żeńskiego (samogłoska chirik male).

Z taką sytuacją mamy do czynienia na przykład w Księdze Rodzaju 3:20:

Rzućcie okiem na zaznaczony na czerwono zaimek osobowy w tekście starohebrajskim oraz w tłumaczeniu.

W zapisie spółgłoskowym pojawia się הוא, hwʾ – zaimek 3 os. l. poj. r. męskiego. Tymczasem w kontekście widzimy wyraźnie, że autor odnosi się tu do Chawy, Ewy.

Dokładnie z tego powodu zarówno w tym wersie, jak i w 119 innych miejscach w Biblii hebrajskiej, masoreci aplikują do tego zaimka rodzaju męskiego wokalizację z zaimka rodzaju żeńskiego. Właśnie dlatego zamiast formy הוּא, hûʾ mamy הִוא – formę hybrydową, której nie odczytujemy. Wokalizacja właściwa dla zaimka rodzaju żeńskiego stanowi dla nas wskazówkę, że należy tutaj podstawić spółgłoski היא, hjʾ, a następnie odczytać całe słowo tak, jak gdybyśmy od początku widzieli tu zaimek הִיא, hîʾ, „ona”.

Analogicznie do przypadku יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolimy” – również i tutaj masoreci pomijają zapisanie pierścionka nad słowem oraz skrótowca ק z kropką na marginesie rękopisu.

„Dlaczego?” – ktoś mógłby zapytać.

Bo po prostu nie jest to konieczne. Taka zakulisowa, skrybarska metamorfoza zaimka 3 os. l. poj. r. męskiego הוּא, hûʾ w zaimek 3 os. l. poj. r. żeńskiego הִיא, hîʾ jest na tyle powszechna w Starym Testamencie, że nie było potrzeby wynotowywać przy niej zasady ketib-qere^[19]Istnieją cztery wyjątki, gdzie ketib-qere w przypadku zaimka הִיא, hîʾ jest zaznaczone na marginesie. Są to: Pwt 13:16, 1 Krl 17:15, Hi 31:11 oraz Iz 30:33. Każdy z tych wyjątków wynika z … Continue reading.

Z tej właśnie przyczyny wszystkie takie przypadki nazywamy qere perpetuum – qere permanentnym.

Jakie ma to znaczenie dla naszego rozważania na temat Tetragramu?

Otóż imię יהוה, jhwh jest najważniejszym i największym liczbowo przykładem qere perpetuum.

Zestawy samogłoskowe dołączane do 6828 wystąpień Tetragramu w Biblii hebrajskiej wynikają z zastosowanej do niego reguły ketib-qere i de facto wskazują nam na odczytywanie innych słów w jego miejsce.

O jakich słowach tu mowa? Przeczytacie o tym za moment.

Wariant „Jehowa” to niefortunny wypadek przy pracy

Jak wspomniałem już na wstępie tego wpisu, „Jehowa” – rozumiany jako sposób odczytywania Tetragramu JHWH – pojawia się na scenie po raz pierwszy najpewniej gdzieś na przełomie Wieków Średnich i Odrodzenia, w różnych krajach Europy.

To właśnie wtedy chrześcijańscy teolodzy, kaznodzieje, akademicy i pisarze coraz częściej mieli okazję pracować z hebrajskimi i greckimi rękopisami Biblii – w miejsce łacińskich jej przekładów, które do tamtego czasu stanowiły bezsprzeczny fundament zachodniego chrześcijaństwa.

Odczytanie „Jehowa” rodzi się w wyniku błędu – w wyniku niezrozumienia reguł rządzących tradycją masorecką. Można zaryzykować stwierdzenie, że jest ono niefortunnym wypadkiem przy pracy.

Nie dość bowiem, że kompletnie zignorowany zostaje fakt, iż w tekście masoreckim odnajdujemy sześć różnych wariantów samogłoskowych dołączanych do Tetragramu. Jeśli w naszej kalkulacji uwzględnimy również te wystąpienia, w których do imienia יהוה, jhwh dołączony jest jeden z siedmiu przedrostków gramatycznych – liczba potencjalnych odczytań rośnie aż do szesnastu.

Gdybyśmy w tej chwili przeliczyli, jaki procentowy udział wariant „Jehowa” ma wśród wszystkich 6828 wystąpień Tetragramu w Biblii hebrajskiej, otrzymalibyśmy mikroskopijne 0,67%.

Jak więc można posłużyć się tym jednym jedynym wariantem, a na całą resztę spuścić zasłonę milczenia?

A to przecież nie koniec historii.

Bo podobnie jak zignorowana zostaje różnorodność wariantów samogłoskowych towarzyszących Tetragramowi, całkowitemu pominięciu ulega również opisana powyżej zasada ketib-qere.

Dołączone do imienia יהוה, jhwh znaki samogłoskowe, będące de facto częścią kategorii qere perpetuum, zostały przez autorów europejskich błędnie zinterpretowane jako faktyczna wokalizacja tego słowa. W ten sposób w średniowiecznej literaturze rodzi się hybrydowa forma יְהֹוָה, jəhōwâ, „Jehowa”. Z perspektywy tradycji hebrajskiej nigdy nie była ona zamierzona.

Europejscy pisarze i teolodzy nie mieli świadomości, jakie zasady rządzą masorecką tradycją piśmienniczą i na jakie wyjątki należy być uczulonym. Wiedza ta była nieprzerwanie przechowywana wewnątrz społeczności żydowskiej, rozsianej po wielu krajach Azji, Afryki i Europy. Społeczność chrześcijańska natomiast przez kilkanaście stuleci pozostawała odcięta od hebrajskich korzeni swojej religii.

Skrybarskie techniki, które pomagały wizualnie wyodrębniać lub wręcz zupełnie pomijać Tetragram w zapisie – a w konsekwencji także unikać go w wymowie

W czasach Drugiej Świątyni^[20]Czyli począwszy od drugiej połowy VI wieku p.n.e. (czasy perskie w Ziemi Izraela) aż po rok 70 n.e., gdy Świątynia Jerozolimska zburzona zostaje przez Rzymian., w obrębie różnych tradycji żydowskich następuje niezwykle ważna zmiana w związku z używaniem, zapisywaniem i wymawianiem imienia יהוה, jhwh.

Z powodów, których nie będziemy omawiać w tym wpisie, Tetragram zaczyna być traktowany jako coś więcej niż po prostu imię wyznawanego przez Hebrajczyków bóstwa. Z biegiem wieków przypisuje mu się coraz większe znaczenie i moc, a w ślad za tym zaczyna on być otaczany coraz to większą czcią.

Efektem ubocznym tychże zmian była rosnąca obawa Judejczyków przed niewłaściwym, niegodnym niejako używaniem imienia JHWH. Z czasem zaczęła ona odciskać swoje piętno na praktykach, tradycjach i zwyczajach wewnątrz jahwizmu (a potem judaizmu)^[21]W tym miejscu należałoby zaznaczyć, że – jak to zwykle bywa – zdarzały się wyjątki od reguły. Nie wszyscy wyznawcy Boga JHWH podzielali takie widzenie spraw. Nie jest to zresztą … Continue reading

Wspomniane wyżej przekształcenia widoczne były w różnych obszarach życia i religii starożytnych Judejczyków.

Po pierwsze, w stosunku do okresu Pierwszej Świątyni i epoki monarchii, w czasach Drugiej Świątyni i późniejszych obserwuje się wyraźny spadek obecności Tetragramu w imionach teoforycznych^[22]O zagadnieniu imion teoforycznych pisałem ostatnim razem..

Po drugie, podobnie odczuwalny spadek obecności imienia יהוה, jhwh zauważalny jest również w kontekstach niekultycznych, niereligijnych – w sprawach przyziemnych, administracyjnych, w korespondencji wojskowej, handlu, spedycji i innych.

Po trzecie i najważniejsze dla nas dzisiaj, Tetragram zaczyna być w piśmiennictwie starohebrajskim na rozmaite sposoby graficznie wyodrębniany lub wręcz całkowicie zastępowany przy pomocy innych terminów. Oznacza to, że judejscy skrybowie, przepisujący biblijne i pozabiblijne teksty, stosowali cały szereg technik, które miały za zadanie albo zwrócić uwagę odczytującego na pojawiające się w zdaniu imię JHWH (a przez to ustrzec go przed wypowiedzeniem Tetragramu na głos), albo też zupełnie zastąpić to imię innym, starannie dobranym słowem.

Pozwólcie, że wylistuję i omówię pokrótce część z tych technik.

JHWH zapisany alfabetem paleohebrajskim. Jedną z najbardziej charakterystycznych i najciekawszych metod wizualnego wyróżniania Tetragramu spośród reszty tekstu było zapisywanie go alfabetem paleohebrajskim – a więc alfabetem starszym, archaicznym, niemalże zupełnie wypartym z użytku za sprawą tak zwanego pisma kwadratowego, nazywanego również aramejskim^[23]Z pisma kwadratowego korzysta się do dzisiaj – i to nie tylko w kontekście Biblii hebrajskiej czy innych starożytnych, żydowskich pism, ale także w kontekście wszelkich tekstów … Continue reading.

Zapisany w ten sposób Tetragram miał postać 𐤉𐤄𐤅𐤄.

Na stronie cyfrowej biblioteki Zwojów znad Morza Martwego, działającej z ramienia Izraelskiego Urzędu ds. Zabytków, możecie samodzielnie sprawdzić, jak taki paleohebrajski zapis wygląda w praktyce. Pod tym linkiem znajdziecie wysokiej jakości zdjęcia rękopisu Psalmów z jedenastej groty qumrańskiej^[24]Formalne jego oznaczenie to 11QPs^a.. Spójrzcie na drugą szpaltę od prawej, pierwszą linijkę od góry, po dłuższej przerwie w tekście. Patrzycie właśnie na pierwszy wers Psalmu 138. Pierwsze słowo od prawej, w drugiej linijce to zapisane alfabetem paleohebrajskim imię יהוה, jhwh. Zwróćcie uwagę, jak wyraźnie odróżnia się ono od reszty tekstu. W tej samej linijce, kilka słów dalej znów pojawia się Tetragram – tym razem opatrzony dodatkowo skrybarskimi kropkami nad i pod literami.

W takiej postaci JHWH w sposób niepozostawiający wątpliwości zostaje oddzielone graficznie od pozostałych słów, stanowiąc tym samym jasny sygnał dla osoby odczytującej fragment Biblii, że zbliża się właśnie do imienia Boga Hebrajczyków, które należy potraktować ze szczególnym szacunkiem.

Co ciekawe, praktyka ta sięgała również żydowskiego i chrześcijańskiego piśmiennictwa greckiego. Wśród zachowanych do naszych czasów manuskryptów odnaleźć można takie, w których Tetragram zapisywany był albo przy pomocy pisma paleohebrajskiego, albo przy pomocy pisma kwadratowego – i to pomimo faktu, że otaczający tekst był spisany w całości w grece^[25]Rzućcie okiem na podlinkowany rękopis z fragmentem greckiej Septuaginty do Księgi Micheasza, odnalezionym w Jaskini Grozy (hebr. מערת האימה, məʿâraṯ hâʾējmâ) na Pustyni Judzkiej. … Continue reading! Trudno o dobitniejsze wyodrębnienie imienia JHWH w tekście.

Tetrapuncta. W niektórych manuskryptach zamiast Tetragramu judejscy skrybowie pozostawiali puste miejsce i kreślili w nim wyłącznie cztery kreseczki lub cztery kropki (stąd Tetrapuncta), które najprawdopodobniej miały symbolicznie reprezentować cztery litery tworzące imię JHWH. Widzimy to na przykład w biblijnych rękopisach 1QIsa^a i 4QSam^c, a także w niekanonicznych pismach z manuskryptów 1QS, 4QTest czy 4QTanḥ. W odnalezionym w egipskim Oksyrynchos papirusie o numerze 1007, który zawiera fragmenty Septuaginty^[26]Czyli starogreckiego tłumaczenia Biblii hebrajskiej. do Księgi Rodzaju, Tetragram zapisany jest dwiema literami jod.

Dwukropek wyróżniający. W sporadycznych przypadkach kopiści umieszczali przed Tetragramem coś na kształt naszego dwukropka wraz z towarzyszącą mu dłuższą przerwą. Po nich następowało imię יהוה, jhwh, zapisane standardowym pismem kwadratowym. Dwukropek i przerwa miały stanowić graficzny wyróżnik dla każdego, kto czytał lub odczytywał na głos biblijną perykopę. Świetnym przykładem tej techniki jest qumrański manuskrypt 4QRP^b.

Tradycja aramejska. W aramejskojęzycznych rękopisach Starego Testamentu, w Targumach^[27]Czyli starożytnych tłumaczeniach ksiąg Biblii hebrajskiej na język aramejski. oraz w aramejskiej literaturze pozakanonicznej zaobserwować można cały wachlarz technik i podejść do Tetragramu. Czasem zapisywano go przy pomocy alfabetu paleohebrajskiego^[28]Na przykład w qumrańskim rękopisie pseudo-Daniela (4Q243 1).. Czasem w formie dwóch, trzech, czterech lub nawet pięciu kropek (lub liter jod)^[29]Na przykład w Targumie Neofiti.. Czasami JHWH zastępowano aramejskim słowem מָר, mâr, „pan, władca”, a także jego syriackimi odpowiednikami ܡܪܐ, mârâ oraz ܡܪܝܐ, mârjâ.

Warianty יהו, יהה oraz  Ἰαῶ. W niektórych tradycjach piśmienniczych pełny, czteroliterowy Tetragram zapisywany był w formie trzyliterowych wariantów. Nie jest jasne, czy były one traktowane jako skrócone wersje imienia יהוה, jhwh, czy raczej upatrywano w nich tej pierwotnej, prawidłowej jego formy.

Tetragram w postaci wariantów יהו (jod-he-waw) oraz יהה (jod-he-he)^[30]Po podstawieniu nieobecnych w zapisie samogłosek, każdy z nich można odczytywać na kilka różnych sposobów. Za wariantem יהו kryją się cztery potencjalne odczytania: Jaho, Jahu, Jeho oraz … Continue reading pojawia się na scenie począwszy od V wieku p.n.e. na zapisanych w języku aramejskim ostrakonach i papirusach z Elefantyny^[31]Elefantyna to wyspa na Nilu, na której w okresie Drugiej Świątyni funkcjonowała żydowska społeczność wraz z własną świątynią, poświęconą Bogu Hebrajczyków, opozycyjną w stosunku do … Continue reading.

Grecką wersją powyższych wariantów było Ἰαῶ, Iaō (Jao), o którym wspominałem już w poprzednim wpisie. Pojawia się on zarówno w żydowskiej, jak i chrześcijańskiej tradycji piśmienniczej, w różnych okresach. Widzimy go w niektórych manuskryptach z grecką Septuagintą^[32]Na przykład w qumrańskim rękopisie 4Q120 zawierającym fragmenty przekładu Księgi Kapłańskiej, a także w Kodeksie Marchanalius, zawierającym greckie tłumaczenie starotestamentowych ksiąg … Continue reading. Używają go niechrześcijańscy pisarze greccy – historyk Diodor Sycylijski oraz filozof Porfiriusz. Wariant ten jest też wielokrotnie obecny w pismach wczesnochrześcijańskich Ojców Kościoła – w tym u Orygenesa i Klemensa Aleksandryjskiego.

Wyrazowe zamienniki dla Tetragramu. Najpowszechniejszym i najszerszym w swym zasięgu skrybarskim podejściem do imienia JHWH było zastępowanie go pewnymi szczególnymi, hebrajskimi terminami, które zostały organicznie wyłonione i usankcjonowane za pośrednictwem wielowiekowej tradycji. W praktyce oznacza to po prostu, że w części rękopisów zamiast imienia יהוה, jhwh starożytni kopiści umieszczali jeden z przyjętych zamienników wyrazowych. W pewnym sensie była to najbardziej inwazyjna z technik stosowanych w celu ustrzeżenia odczytującego dany rękopis przed wypowiedzeniem Tetragramu na głos.

O jakich słowach-zamiennikach mowa? W tradycji hebrajskiej jest ich kilka. Zdecydowanie najrzadziej imię JHWH zastępowane było terminami אֵל, ʾēl, „Bóg, bóstwo”^[33]Zarówno w języku starohebrajskim, jak i w innych językach centralno-zachodniosemickich wyraz ten stanowił równocześnie imię własne naczelnego boga panteonu kananejskiego i ugaryckiego – … Continue reading, עֶלְיוֹן, ʿeljôn, „Najwyższy” oraz שַׁדַּי, šaddaj, „Szaddaj, Wszechmocny, Zaopatrzyciel”^[34]Etymologia i znaczenie starohebrajskiego terminu שַׁדַּי, šaddaj jest jedną z nierozwiązanych hebraistycznych zagadek. Najpopularniejsze jego tłumaczenie – tj. … Continue reading. Bezdyskusyjnie najpowszechniejszymi zamiennikami wyrazowymi dla imienia JHWH w starohebrajskich rękopisach biblijnych i pozabiblijnych były wyrazy אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”^[35]Starohebrajskie אֲדֹנָי, ʾădōnâj to forma liczby mnogiej rzeczownika אָדוֹן, ʾâḏôn, „pan, władca” z sufigowanym zaimkiem dzierżawczym 1 os. l. poj, „moi, … Continue reading oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”. Oba te zamienniki miały bez cienia wątpliwości największe znaczenie w kontekście Tetragramu i na stałe odcisnęły się na starożytnej, a potem średniowiecznej tradycji żydowsko-chrześcijańskiej. Miały one także kluczowy wpływ na całą tradycję greckojęzyczną, która na stałe przyswoiła starogreckie odpowiedniki hebrajskich אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” i אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów” jako najważniejsze i najpowszechniejsze zamienniki dla imienia יהוה, jhwh.

Widzimy ten schemat wyraźnie, porównując manuskrypty masoreckie z tymi starożytnymi, które zaliczają się do biblioteki Zwojów znad Morza Martwego. W słynnym Wielkim Zwoju Izajasza z Qumran natknąć się można na wersy, w których figuruje słowo אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” – jednocześnie w tych samych miejscach w rękopisach masoreckich zapisany jest Tetragram. Czasami sytuacja jest dokładnie odwrotna. W qumrańskim manuskrypcie mamy imię JHWH, podczas gdy w masoreckiej tradycji tekstualnej w tym miejscu jest już אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”. Tego rodzaju szerokie analizy porównawcze dobitnie pokazują tę swoistą wymienność obu tych słów.

Ciekawym przykładem jest tak zwany Peszer do Habakuka^[36]Czyli komentarz do księgi proroka Habakuka. Termin zaszczepiony na grunt języka polskiego ze starohebrajskiego פֵּשֶׁר, pēšer, „wytłumaczenie, wyjaśnienie, znaczenie, … Continue reading, odnaleziony w pierwszej grocie qumrańskiej pod koniec pierwszej połowy XX wieku. Podczas gdy tekst źródłowy księgi zapisany jest standardowym pismem kwadratowym, a Tetragram w tekście biblijnym alfabetem paleohebrajskim, w części z komentarzem, interpretacją imię JHWH jest unikane całkowicie, a w jego miejsce skryba wstawia hebrajskie אֵל, ʾēl, „Bóg, bóstwo”.

Na marginesie warto dodać jeszcze, że starożytnym skrybom zdarzało się zapisywać powyższe wyrazy-zamienniki alfabetem paleohebrajskim – dokładnie tak, jak działo się to w przypadku samego Tetragramu. Również cel był ten sam – odseparować graficznie słowo od reszty tekstu, a dzięki temu zwrócić na nie szczególną uwagę. Choć praktyka ta była stosunkowo rzadka, jednoznacznie pokazuje ona, że w pewnych kręgach i tradycjach nawet te zamienniki-tytuły boskie otaczane były wyjątkowym szacunkiem.

Tradycja grecka. W tradycji piśmiennictwa greckiego mamy do czynienia z całym spektrum przyjętych technik – począwszy od wspomnianego już wyżej zastosowania pisma paleohebrajskiego oraz kwadratowego (aramejskiego) do zapisu Tetragramu^[37]Greckie rękopisy z imieniem JHWH w formie pisma kwadratowego: (1) datowany na I wiek p.n.e. Papirus Fouad 266 z fragmentami Septuaginty do Księgi Rodzaju i Księgi Powtórzonego Prawa, (2) Rękopis … Continue reading, poprzez charakterystyczny, trzyliterowy wariant Ἰαῶ, Iaō (Jao), na zamiennikach wyrazowych kończąc.

Ta ostatnia kategoria jest najpowszechniejsza i zarazem najistotniejsza. Filozofia za nią stojąca jest identyczna jak w przypadku tej hebrajskiej, opisanej w punkcie wyżej. Oznacza to, że pewne usankcjonowane przez historię i tradycję terminy starogreckie zaczęły być stosowane przez starożytnych kopisów jako wyrazowe zamienniki dla obecnego w tekście Tetragramu. Do głosu dochodzą tutaj dwa greckie słowa: κύριος, kyrios, „pan, władca” oraz θεός, theos, „bóg, bóstwo”. Były to bardzo dobre ekwiwalenty swoich hebrajskich pierwowzorów, czyli odpowiednio אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”.

W przeciwieństwie do pozostałych metod przyjętych w tradycji greckiej, których przykłady liczą nie więcej niż kilka-kilkanaście świadectw dla każdej techniki, zamienniki κύριος, kyrios, „pan, władca” i θεός, theos, „bóg, bóstwo” występują w nieporównywalnie większych ilościach – setkach, a nawet tysiącach.

Zamiennik κύριος, kyrios, „pan, władca” jest dla naszego dzisiejszego rozważania szczególnie istotny, ponieważ w zdecydowanej większości starogreckich rękopisów Septuaginty^[38]Czyli starożytnego tłumaczenia Biblii hebrajskiej na grekę. jest on z precyzyjną konsekwencją wykorzystywany jako ekwiwalent Tetragramu JHWH. Z perspektywy czystej ilości jego zastosowań, mówimy tu o całych setkach przypadających na księgę biblijną. Gdybyśmy dodali te księgi do siebie, zamiennik κύριος, kyrios, „pan, władca” sięgałby kilku tysięcy wystąpień. Co więcej, nie tylko w tłumaczeniach ksiąg biblijnych widoczna jest ta metoda. Również w literaturze pozabiblijnej (religijnej i niereligijnej) mamy do czynienia z tym samym zjawiskiem. Autorzy różnych czasów i pochodzący z różnych środowisk zamiast Tetragramu zapisywali κύριος, kyrios, „pan, władca” (najczęściej) oraz θεός, theos, „bóg, bóstwo” (rzadziej) – czy to odnosząc się do Boga Hebrajczyków, czy cytując fragmenty ze Starego Testamentu, w których wedle tradycji masoreckiej występuje imię יהוה, jhwh.

W środowisku hebraistyczno-biblistycznym nie ma wątpliwości, że zachodzi tutaj związek przyczynowy: (1) gdzieś w czasach Drugiej Świątyni Tetragram zaczyna być unikany w mowie w coraz większym stopniu, (2) tradycja selekcjonuje terminy אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów” jako prymarne zamienniki dla JHWH w starohebrajskich pismach biblijnych i pozabiblijnych, (3) grecka gałąź judaizmu przejmuje te hebrajskie zamienniki i wybiera dla nich greckie ekwiwalenty w postaci κύριος, kyrios, „pan, władca” i θεός, theos, „bóg, bóstwo”.

Opisane tu przemiany religijno-kultyczne w sposób bezpośredni odcisnęły się na żydowskiej i chrześcijańskiej tradycji piśmienniczej. Jak przekonacie się za chwilę, dokładnie te dwa hebrajskie (i greckie) zamienniki dla Tetragramu^[39]To znaczy κύριος, kyrios, „pan, władca” i θεός, theos, „bóg, bóstwo”. grały pierwsze skrzypce w pracy masoretów.

Zanim przejdziemy do kolejnego punktu tego opracowania, chciałbym, żeby jedna kwestia wybrzmiała w sposób wyraźny i rozwiewający ewentualne wątpliwości.

Otóż przedstawione powyżej metody wyodrębniania lub całkowitego unikania Tetragramu w zapisie nie są w żadnej mierze nowoczesną praktyką. Nie są one nawet średniowieczną praktyką. Wszystkie te techniki sięgają czasów starożytnych, okresu Drugiej Świątyni w Izraelu, a następnie pierwszych wieków chrześcijaństwa. Mało tego, dotyczą one zarówno żydowskich, jak i chrześcijańskich kopistów.

Terminy אֲדֹנָי, ʾădōnâj i אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm jako zamienniki qere dla Tetragramu w tradycji masoreckiej

Wyjaśniliśmy już, że znaki samogłoskowe dołączane do Tetragramu nigdy nie miały być odczytywane wraz z jego spółgłoskami, tworząc tym samym dziwaczne formy hybrydowe. Wytłumaczyliśmy sobie też, że zestawy samogłosek towarzyszące imieniu יהוה, jhwh w tradycji masoreckiej były częścią bardzo charakterystycznej zasady ketib-qere. Zasada ta wskazywała na odczytanie innego słowa w miejsce tego, które obecne było w tekście spółgłoskowym. Wszystko to, rzecz jasna, odbywało się bez naruszania tekstu spółgłoskowego.

Masoreci nie musieli wynajdywać koła na nowo. Postanowili oni skorzystać z wielowiekowej tradycji poprzedzającej ich własne czasy, stawiając na najpowszechniejszą praktykę obchodzenia się z Tetragramem w pismach żydowskich – korzystanie z zamienników wyrazowych.

A zatem jakie zamienniki wykorzystali w swojej pracy?

Dokładnie te, które tradycja usankcjonowała wcześniej jako najważniejsze i najczęstsze – a więc אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”.

Identyfikacja tychże dwóch terminów jako masoreckich zamienników dla Tetragramu jest szalenie mocna i ugruntowana w środowisku hebraistyczno-biblistycznym. Jak dotąd nie zaproponowano lepszego wytłumaczenia dla wszystkich zjawisk i zabiegów piśmienniczych związanych z Tetragramem.

Naczelnym wariantem był bez cienia wątpliwości אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Stosowany jest on w 95.88% przypadków, w których Tetragram pojawia się w Tekście Masoreckim. Wariant drugi – אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm – to jedynie 4.12% wszystkich wystąpień. Za moment wyjaśnię wam, skąd ta dysproporcja.

W poniższej tabeli możecie zobaczyć, jaki zestaw samogłoskowy odpowiada jakiemu zamiennikowi, a także jak często wykorzystany jest w Tekście Masoreckim:

Wariant wokalizacji	Qere dla jakiego zamiennika wyrazowego	Ilość wystąpień w Tekście Masoreckim
יְהוָה	אֲדֹנָי, ʾădōnâj	5680
יְהֹוָה	אֲדֹנָי, ʾădōnâj	46
יֱהֹוִה	אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm	1
יֱהוִה	אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm	2
יְהֹוִה	אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm	36
יְהוִה	אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm	242

Prawdopodobnie najciekawszymi i najbardziej jaskrawymi przykładami stosowania wyrazowych zamienników אֲדֹנָי, ʾădōnâj oraz אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm w mowie są te fragmenty Biblii hebrajskiej, w których w ciele spółgłoskowego tekstu Tetragram JHWH i termin אֲדֹנָי, ʾădōnâj stoją obok siebie. Oznaczałoby to bowiem, że osoba odczytująca taki passus musiałaby wypowiedzieć אֲדֹנָי, ʾădōnâj dwukrotnie, co stanowiło rzecz niepożądaną.

Tak jak w tysiącach innych miejsc, gdzie w Tekście Masoreckim pojawia się imię יהוה, jhwh, tak i tutaj oczekiwalibyśmy, że Tetragram zostanie zwokalizowany przy pomocy znaków samogłoskowych z zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Tymczasem w takich charakterystycznych przypadkach, gdzie יהוה, jhwh oraz אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” sąsiadują ze sobą w tekście spółgłoskowym, do Tetragramu dodane zostają samogłoski z zamiennika אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm!

Rzućcie okiem na te trzy fragmenty poniżej, żeby zrozumieć, jak to wygląda w praktyce:

Kolorem czerwonym zaznaczyłem słowo אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”, a kolorem niebieskim Tetragram.

W każdym z powyższych przypadków wokalizacja imienia יהוה, jhwh nieoczekiwanie zmienia się z tej odpowiadającej samogłoskom z אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan” na tę, która koresponduje z wyrazem אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm, „Bóg, bóg, bogowie, panteon, zgromadzenie bogów”. Widzimy wyraźnie, jak sekwencja znaków samogłoskowych chataf patach-cholam-kamac przeobraża się w sekwencję chataf segol^[41]Lub zwykłe szwa.-cholam-kamac.

Dzięki takiemu skrybarskiemu zabiegowi masoretom udaje się uniknąć sytuacji, w których osoba odczytująca tekst Biblii hebrajskiej na głos zmuszona byłaby wypowiedzieć to samo słowo – to znaczy אֲדֹנָי, ʾădōnâj – dwukrotnie^[42]W Księgach Kronik – spisywanych na długo przed czasami masoreckimi – przyjęto bardzo osobliwe rozwiązanie tego samego problemu. Kronikarz (czyli autor tychże ksiąg), który … Continue reading.

Nie istnieje lepsze wytłumaczenie dla omawianej w tym opracowaniu różnorodności zestawów samogłoskowych towarzyszących Tetragramowi. Nie ma też lepszego wyjaśnienia dla takich charakterystycznych przejść wokalizacyjnych, jak te pokazane wam przed chwilą.

Wszystko to uzmysławia nam, że działający w średniowieczu masoreci przejęli wielowiekową, sięgającą czasów Drugiej Świątyni tradycję unikania wymawiania imienia JHWH poprzez zastąpienie go jednym z dwóch wyrazów-tytułów – אֲדֹנָי, ʾădōnâj i אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm.

Ale ponieważ tekst spółgłoskowy był dla nich święty i nietykalny, nie ingerowali oni weń w sposób bezpośredni. Nie podmieniali Tetragramu wspomnianymi terminami w zapisie. Robili to wyłącznie przy wypowiadaniu go na głos, podczas odczytywania Biblii hebrajskiej. Natomiast w samym tekście spółgłoskowym, stosując zasadę ketib-qere, konsekwentnie dodawali znaki samogłoskowe pochodzące z obu tych słów-zamienników. Każdemu, kto odczytywał tekst biblijny na głos sugerowali tym samym, że w miejsce Tetragramu należy wymówić albo אֲדֹנָי, ʾădōnâj, albo אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm.

Różnica między samogłoską chataf patach a samogłoską szwa to nie różnica między naszymi /a/ oraz /e/

W ramach dyskusji nad Tetragramem i utożsamienia słowa אֲדֹנָי, ʾădōnâj z jego masoreckim qere przywoływany jest najczęściej jeden kontrargument. Brzmi on w następujący sposób: אֲדֹנָי, ʾădōnâj nie mógł być zamiennikiem dla Tetragramu, ponieważ ich samogłoski się nie zgadzają – JHWH ma na początku samogłoskę /e/, podczas gdy אֲדֹנָי, ʾădōnâj ma samogłoskę /a/.

Nic bardziej mylnego.

Różnica między tymi dwiema samogłoskami w tradycji masoreckiej nie odpowiada naszemu dzisiejszemu, płaskiemu rozróżnieniu na szerokie /e/ oraz otwarte, proste /a/, ponieważ tak jak szwa nie jest szeroką samogłoską /e/, tak i chataf patach, stojący pod pierwszą literą słowa אֲדֹנָי, ʾădōnâj, nie jest naszym prostym fonemem /a/.

Chataf patach^[43]Zapisywany jest w formie dwóch kropeczek ustawionych jedna pod drugą (samogłoska szwa) z towarzyszącą im poprzeczną kreseczką po lewej (patach). to de facto szwa złożone.

„Czym jest szwa złożone?” – chcielibyśmy zapytać.

Otóż, krótko mówiąc, jest to szwa, któremu towarzyszy dodatkowy znak samogłoskowy – patach, kamac lub segol. Występuje ono w sytuacjach, gdy pod daną spółgłoską nie może stać samodzielne szwa – najczęściej w przypadku spółgłosek gardłowych. Oznacza to innymi słowy, że samogłoski chataf patach, chataf kamac oraz chataf segol są po prostu podtypami standardowego znaku szwa i jako takie należy je rozumieć w kontekście masoreckiej wokalizacji.

Podnoszona w internecie wątpliwość co do rozbieżności między pierwszą samogłoską z imienia JHWH a tą z אֲדֹנָי, ʾădōnâj jest zatem bezpodstawna. Wynika ona z powszechnie obowiązującego dziś, uproszczonego względem epoki masoreckiej podziału na poszczególne hebrajskie samogłoski i sposoby ich odczytywania. Aplikuje się to zarówno do aszkenazyjsko-sefardyjskiej wymowy współczesnego języka hebrajskiego (izraelskiego), jak i w przypadku dzisiejszego standardu czytania tekstu Biblii hebrajskiej.

Pytanie, dlaczego przy wokalizacji Tetragramu masoreci nie użyli po prostu znaku chataf patach – czyli dokładnie tego samego rodzaju szwa, jakie zapisywane jest w wyrazie אֲדֹנָי, ʾădōnâj – pozostaje otwarte. Choć nie znamy na nie ostatecznej odpowiedzi, wydaje się, że mamy tu do czynienia ze specyficzną decyzją skrybarską, która mogła być podyktowana powszechnością aplikowania kategorii ketib-qere do imienia יהוה, jhwh, a także zasadami rządzącymi masorecką wokalizacją.

Warto zaznaczyć w tym miejscu, że brak jednoznacznej odpowiedzi na tę marginalną kwestię nie ma wpływu na identyfikację terminu אֲדֹנָי, ʾădōnâj jako naczelnego zamiennika dla Tetragramu w Tekście Masoreckim.

Za tym utożsamieniem przemawia szereg zasadniczych kwestii:

• Pozostałe dwie samogłoski (cholam i kamac) zgadzają się z wokalizacją zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj.
• Prawdziwa tożsamość samogłoski stojącej pod pierwszą literą Tetragramu uaktywnia się, gdy zostaje do niego dołączony jeden z przedrostkowych przyimków lub jedna z partykuł. W wokalizacji widać wtedy wyraźnie, że dla masoretów pierwsza spółgłoska w rzeczywistości opatrzona była samogłoską chataf patach. Przeczytacie o tym za chwilę.
• Z podobnym przeobrażeniem samogłoskowym mamy do czynienia również w przypadku drugiego masoreckiego zamiennika wyrazowego – אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm. Szwa złożone, w sposób naturalny stojące pod pierwszą spółgłoską, ulega modyfikacji ze szwa złożonego (chataf segol) na szwa proste.
• Nie istnieje lepsze wytłumaczenie dla przejścia między zestawem samogłoskowym odpowiadającym אֲדֹנָי, ʾădōnâj a tym odpowiadającym אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm w sytuacjach, gdy w tekście spółgłoskowym Tetragram יהוה, jhwh pojawia się tuż obok słowa אֲדֹנָי, ʾădōnâj.

Wokalizacja przedrostków towarzyszących Tetragramowi zgadza się z odczytywaniem go w formie אֲדֹנָי, ʾădōnâj i zarazem wyklucza wariant „Jehowa”

Masorecki niqqud^[44]Hebr. נִקּוּד, niqqûḏ, „opunktowanie, punktację, okropkowanie”. Synonim „wokalizacji”. – choć niemało w nim wyjątków i niestandardowych sytuacji – w gruncie rzeczy rządzi się spójnymi i konsekwentnymi zasadami.

W tych przypadkach, w których tradycja masorecka odbiega od swoich wewnętrznych reguł – wiemy, że coś się dzieje. I tym baczniej przyglądamy się sprawie.

Na bazie znajomości wspomnianych zasad jesteśmy w stanie ekstrapolować – przewidywać, jak wokalizacja powinna zadziałać w scenariuszach niestandardowych. Dzięki temu możemy stwierdzić, czy mowa jest na przykład o skrybarskim błędzie czy może raczej o jakimś charakterystycznym wyjątku.

Jedną z takich takich reprezentatywnych sytuacji dla tradycji masoreckiej jest sposób wokalizowania różnego rodzaju przyimków czy partykuł, które występują pod postacią pojedynczej spółgłoski dołączanej do danego słowa (w formie przedrostka).

Takie przedrostkowe przyimki i partykuły w sposób metodyczny opatrywane były jednym, konkretnym znakiem samogłoskowym. W szczególnych okolicznościach samogłoska ta podlegała zmianie – według przewidywalnych norm hebrajskich.

W wyjątkowych przypadkach, po dołączeniu do danego wyrazu jednego z przyimków lub jednej z partykuł, modyfikacji ulec mógł nawet sam zestaw samogłoskowy tego konkretnego słowa.

Świetnymi przykładami w tym kontekście są bardzo często występujące (a przez to bardziej miarodajne) terminy יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima” oraz יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”.

Oba te wyrazy rozpoczynają się od kombinacji spółgłoski jod wraz ze stojącą pod nią samogłoską szwa – czyli dokładnie takiego samego zestawu spółgłoskowo-samogłoskowego, z jakim mamy do czynienia przy niepoprawnym wariancie odczytywania Tetragramu – יְהֹוָה, jəhōwâ, „Jehowa”. Z tego właśnie powodu są one dla nas niezwykle istotne – bo ilustrują nam, jak powinna zadziałać masorecka wokalizacja.

Rzućcie okiem na poniższe tabele:

Termin samodzielny	Wariant z jednym z przedrostków
יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima”	בִּירוּשָׁלִַם, bîrûšâlaim, „w Jerozolimie”
יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima”	כִּירוּשָׁלִַם, kîrûšâlaim, „jak Jerozolima”
יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima”	לִירוּשָׁלִַם, lîrûšâlaim, „do Jerozolimy, Jerozolimie”
יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima”	מִירוּשָׁלִַם, mîrûšâlaim, „z Jerozolimy, od Jerozolimy”
יְרוּשָׁלִַם, jərûšâlaim, „Jerozolima”	וִירוּשָׁלִַם, wîrûšâlaim, „i Jerozolima, a Jerozolima”

Termin samodzielny	Wariant z jednym z przedrostków
יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”	בִּיהוּדָה, bîhûḏâ, „w Judzie”
יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”	כִּיהוּדָה, kîhûḏâ, „jak Juda”
יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”	לִיהוּדָה, lîhûḏâ, „do Judy, Judzie”
יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”	מִיהוּדָה, mîhûḏâ, „z Judy, od Judy”
יְהוּדָה, jəhûḏâ, „Juda”	וִיהוּדָה, wîhûḏâ, „i Juda, a Juda”

W każdej z powyższych sytuacji wokalizacyjnych bardzo konsekwentnie zachodzi specyficzna modyfikacja spółgłoskowo-samogłoskowa:

• samogłoska szwa dołączona do jednego z przyimków lub spójnika וְ, wə zmienia się w długi chirik (chirik male)
• spółgłoska jod zanika w wymowie i przejmuje funkcję mater lectionis dla długiego chirika towarzyszącego przedrostkowi
• samogłoska szwa stojąca pod pierwszą literą wyrazu (spógłoską jod) całkowicie zanika

W ten sposób zamiast wokalizacji בִּיְהוּדָה, bijəhûḏâ, „w Judzie” lub מִיְּרוּשָׁלִַם, mijjərûšâlaim, „z Jerozolimy” mamy odpowiednio בִּיהוּדָה, bîhûḏâ oraz מִירוּשָׁלִַם, mîrûšâlaim. Modyfikacje te wynikają z fonologii języka hebrajskiego.

Gwoli ścisłości, zasada ta aplikuje się do wszystkich innych terminów w Starym Testamencie, które rozpoczynają się od identycznej kombinacji znaków (spółgłoski jod opatrzonej samogłoską szwa).

A jak to wygląda w przypadku Tetragramu? Czy masoreci stosują ten sam wzór wokalizacyjny? Bynajmniej!

Przy imieniu יהוה, jhwh masoreci uparcie odbiegają od tej reguły, tym samym tworząc dla Tetragramu jeden wielki wyjątek. Nie dzieje się to przypadkowo, że stosowane przez nich wzory samogłoskowe zgadzają się z najpowszechniejszym zamiennikiem wyrazowym dla JHWH – אֲדֹנָי, ʾădōnâj, „Pan, pan, mój pan”.

Wariant wokalizacji z jednym z przedrostków	Sytuacja wokalizacyjna i jej opis	Ilość wystąpień w Tekście Masoreckim
לַיהוָה	Przyimek לְ, lə po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach). Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie pojawia się samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Stoi to w zgodzie z resztą wokalizacji Tetragramu w tym przypadku. Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, jə[45]W uproszczeniu: /je/., przyimek לְ, lə opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).	579
לַיהֹוָה	Przyimek לְ, lə po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach). Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie pojawia się samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Stoi to w zgodzie z resztą wokalizacji Tetragramu w tym przypadku. Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, jə[46]W uproszczeniu: /je/., przyimek לְ, lə opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).	5
לֵיהוִה	Przyimek לְ, lə po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /ē/ (cere). Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ĕ/ (chataf segol), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֱלֹהִים, ʾĕlōhîm. Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, jə[47]W uproszczeniu: /je/., przyimek לְ, lə opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).	1
מֵיְהוָה	Przyimek מִ, mi po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /ē/. Sugeruje nam to, że dla masoretów pierwszą literą następującą zaraz po przyimku była nie litera jod, ale de facto jedna ze spółgłosek, które nie ulegają podwojeniu (geminacji). Należały do nich: alef, he, chet, ajin oraz resz. Zgadza się to z odczytywaniem Tetragramu w formie zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj – jego pierwszą spółgłoską jest alef, która nie ulega podwojeniu i która będzie zmuszać przyimek מִ, mi do modyfikacji samogłoski na /ē/ (cere). Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, jə[48]W uproszczeniu: /je/., przyimek מִ, mi opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).	20
מֵיהוָה	Przyimek מִ, mi po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /ē/. Sugeruje nam to, że dla masoretów pierwszą literą następującą zaraz po przyimku była nie litera jod, ale de facto jedna ze spółgłosek, które nie ulegają podwojeniu (geminacji). Należały do nich: alef, he, chet, ajin oraz resz. Zgadza się to z odczytywaniem Tetragramu w formie zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj – jego pierwszą spółgłoską jest alef, która nie ulega podwojeniu i która będzie zmuszać przyimek מִ, mi do modyfikacji samogłoski na /ē/ (cere).   Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, jə[49]W uproszczeniu: /je/., przyimek מִ, mi opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).	4
בַּיהוָה בַיהוָה	Przyimek בְּ, bə po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach). Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, jə[50]W uproszczeniu: /je/., przyimek בְּ, bə opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).	105
בַּיהֹוָה	Przyimek בְּ, bə po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach). Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, jə[51]W uproszczeniu: /je/., przyimek בְּ, bə opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).	1
כַּיהוָה	Przyimek כְּ, kə po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach). Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, jə[52]W uproszczeniu: /je/., przyimek כְּ, kə opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).	4
וַיהוָה	Spójnik וְ, wə po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach). Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, jə[53]W uproszczeniu: /je/., spójnik וְ, wə opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).	99
וַיהֹוָה	Spójnik וְ, wə po dołączeniu do Tetragramu zmienia samogłoskę na /a/ (patach). Sugeruje nam to, że pod rdzenną jod domyślnie stoi samogłoska /ă/ (chataf patach), która odpowiada wokalizacji zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Gdyby imię יהוה, jhwh rzeczywiście rozpoczynało się od sylaby יְ, jə[54]W uproszczeniu: /je/., spójnik וְ, wə opatrzony byłby samogłoską /î/ (chirik male).	1
הַיהוָה	Partykuła pytajna הֲ, hă po dołączeniu do Tetragramu zmienia swoją samogłoskę na /a/ (patach). Wynika to z faktu, że dla masoretów pierwszą literą następującą zaraz po tejże partykule była nie litera jod, ale de facto jedna ze spółgłosek, które nie ulegają podwojeniu (geminacji). Należały do nich: alef, he, chet, ajin oraz resz. Zgadza się to z odczytywaniem Tetragramu w formie zamiennika אֲדֹנָי, ʾădōnâj – jego pierwszą spółgłoską jest alef, która nie podlega podwojeniu i która wymusza na partykule pytajnej הֲ, hă modyfikację samogłoski na /a/ (patach).	1
שֶׁיֲהוָה	Wokalizacja partykuły שֶׁ, še nie ulega modyfikacjom – również i w tym przypadku. Uaktywnia ona natomiast tę dokładną, prawdziwą samogłoskę stojącą pod pierwszą literą Tetragramu. Z tego powodu obserwujemy zmianę ze szwa na chataf patach.	1

Wszystkie powyższe przypadki wokalizacyjne czarno na białym pokazują, że domyślnym sposobem wymawiania imienia JHWH w tradycji masoreckiej nie mogło być „Jehowa”.

Równocześnie każdy z tych scenariuszy samogłoskowych w sposób absolutnie konsekwentny współgra z odczytywaniem Tetragramu w formie zamiennika wyrazowego אֲדֹנָי, ʾădōnâj. Przedrostki przyjmują taką wokalizację, jakby de facto następowała po nich albo spółgłoska nieulegająca podwojeniu, albo też samogłoska /ă/ (chataf patach) – zależnie od danej sytuacji.

Sprawy pomniejsze na sam koniec

W dzisiejszym wpisie wyjaśniłem wam, dlaczego popularny wariant odczytania Tetragramu „Jehowa” jest błędny i skąd wziął się na scenie historii. Ciężar argumentów świadczących przeciwko niemu jest przytłaczający.

Gdyby się tak jednak zdarzyło, że ktoś z was mimo wszystko nadal preferowałby wymawianie Tetragramu w formie „Jehowa”, warto trzymać w pamięci kilka kwestii opisanych poniżej.

Jod wymawiane jako /j/. Inicjalna spółgłoska jod wymawiana była i jest jak nasze /j/. Odczytywanie tej litery jako /dż/ – jak to ma miejsce w zachodnim „Dżehołwa” – podyktowane jest fonologią języka angielskiego i zarazem kłóci się z historią i fonologią języków semickich.

Historyczna wymowa spółgłoski waw. Spółgłoska waw (czyli trzecia litera Tetragramu, reprezentowana przez pionową kreseczkę) historycznie wymawiana była jak nasze /ł/. Z tego powodu, właściwie rzecz biorąc, powinniśmy mówić o spółgłosce łał – nie waw. Waw realizowane jak nasze /w/ odpowiada tradycji masoreckiej (a więc zakotwiczonej w epoce średniowiecza) i sięga pierwszych wieków naszej ery. Jeśli jednak zechcemy cofnąć się do czasów monarchii w starożytnym Izraelu i Judzie, a tym bardziej do przełomu epoki brązu i epoki żelaza na Bliskim Wschodzie (czyli czasów, w których na scenie pojawia się nieznane dotychczas bóstwo czczone przez Hebrajczyków – Bóg JHWH), spółgłoska waw byłaby wymawiana jak nasze /ł/. Dokładnie w ten sposób ta sama litera realizowana była w dialektach aramejskich i arabskich. Stąd „Jehoła” – a nie „Jehowa”.

Akcent na ostatniej sylabie kończącej się na /â/. W przypadku hebrajskich słów kończących się wygłosem /â/^[55]Zapisuje się go w formie pomocniczej litery ה, he, poprzedzonej samogłoską kamac gadol., akcent pada na ostatnią sylabę. Stąd „Jehoła” – a nie „Jehoła”.

Nieme he na końcu. Końcowa litera he nie jest częścią rdzenia wyrazowego – jest jedynie ortograficznym oznaczeniem wygłosu, kończącego się w odczytaniu „Jehowa” samogłoską^[56]Spółgłoska he pełni w tym przypadku rolę mater lectionis. O tej funkcji niektórych liter alfabetu hebrajskiego wspominałem w poprzednim wpisie.. Oznacza to, że powinniśmy wymawiać „Jehoła” – a nie „Jehołah„.

Historyczna wymowa samogłoski szwa. Samogłoska szwa, zapisywana przez masoretów w formie dwóch kropeczek umieszczonych jedna pod drugą i oddawana w transkrypcji akademickiej w postaci znaku /ə/, nie była wymawiana jako pełnoprawne, szerokie /e/, jak to ma miejsce dzisiaj. Zgodnie z analizami porównawczymi różnych żydowskich tradycji piśmienniczych (w tym kilku gałęzi masoreckich) oraz wynikającej z nich fonologii, uważa się, że w czasach masoretów brzmienie samogłoski szwa bliższe było naszej samogłosce /a/ niż /e/^[57]Istniały wyjątki, rzecz jasna – ale nie dotyczą one naszego przypadku.. Warto podkreślić, że tego rodzaju rekonstrukcja jest niezwykle trudna. Z tego powodu nie będzie ona oczywista i ostateczna. Niemniej jednak, gdybyśmy założyli, że jest ona prawidłowa, wariant „Jehowa” należałoby wymawiać bardziej jako „Jahoła” – a nie „Jehoła„. W tym miejscu należałoby dopowiedzieć, że ze względu na przepaść tysiącleci, jaka dzieli nas od początków jahwizmu, nie jesteśmy w stanie zbadać, jak tę samogłoskę wymawiano w czasach antycznych.

Historyczna wymowa samogłoski kamac. Podobnie jak w przypadku samogłoski szwa, wymowa kamacu w erze masoretów różniła się od tej utartej dzisiaj. Badania porównawcze nad fonologią stojącą za różnymi tradycjami hebrajskimi sugerują, że wymawiany on był jak samogłoska mieszcząca się gdzieś pomiędzy naszymi /a/ i /o/^[58]W terminologii fachowej chodzi tu o samogłoskę półotwartą tylną zaokrągloną. W międzynarodowym alfabecie fonetycznym IPA oznaczamy ją jako /ɔ/.. Z tego względu finalne odczytanie „Jehowa” powinno brzmieć jak „Jahołɔ„, gdzie znak /ɔ/ symbolizuje samogłoskę mieszczącą się między /a/ i /o/.

Co dalej?

W nadchodzącym wpisie przyjrzymy się najpopularniejszemu dziś rekonstruowanemu wariantowi odczytania Tetragramu – wariantowi „Jahwe”. Pokażę wam, jaką ścieżką biblistyka doszła do tego odczytania. Pokażę wam również, jakie problemy wiążą się z tą rekonstrukcją i dlaczego najprawdopodobniej nie jest ona słuszna.

Źródło obrazu: ©Jakub | stock.adobe.com